عبادات روحى

يكى ديگر از اقسام عبادات، عبادتهاى روحى است كه انسان با فكر وانديشه و به كار انداختن قلب خود به خداوند نزديك شود.

حضرت اميرالمؤمنين‏ عليه السلام در آخرِ خطبه‏ اى كه در عجائب خلقت طاووس‏ بيان نموده ‏اند، مى‏ فرمايند:

جَعَلَنَا اللَّهُ وإِيَّاكُمْ مِمَّنْ يَسْعى بِقَلْبِهِ إِلى مَنازِلِ الْأَبْرارِ بِرَحْمَتِهِ.(14)

خداوند به رحمت خود ما و شما را از كسانى قرار دهد كه به وسيلۀ قلب خود براى رسيدن به منازل ابرار سعى و كوشش مى‏ كنند.

اين كلام امام ‏عليه السلام دليل بر آن است كه انسان به وسيلۀ عبادتهاى روحى مانند تفكّر در آيات و نشانه‏ هاى خداوند، مى‏ تواند به سر منزل مقصود برسد و در زمرۀ ابرار و نيكان جاى گيرد. به همين جهت در بعضى از روايات عبادت را به ‏تفكّر و انديشيدن در امر خداوند بيان نموده‏ اند.

حضرت امام رضا عليه السلام مى‏ فرمايند:

لَيْسَتِ العِبادَةُ كِثْرَةَ الصَّلاةِ وَالصَّوْمِ، إِنَّمَا الْعِبادَةُ اَلتَّفَكُّرُ في أَمْرِاللَّهِ‏ عَزَّوَجلَّ.(15)

عبادت به زيادى نماز و روزه نيست. همانا عبادت و بندگى، انديشيدن در امر خداوند است.

به همين جهت جناب ابى‏ ذر اكثر عبادت خود را تفكّر قرار داده بود و به اين طريق با آن كه نسبت به جناب سلمان عمر كمى داشت و مدتى از آن را در زمان جاهليت بسر برده بود، ولى توانست بر اثر تفكّر، خود را تالى تلوِ سلمان‏ و در رديف او قرار دهد.

پس عبادت و بندگى منحصر در برنامه‏ هاى عبادىِ جسمى نيست؛ بلكه‏ عبادات روحى، روح عبادات هستند؛ همان گونه كه توجّه، خلوص و... در نماز و ساير برنامه‏ هاى عبادى، روح اعمالِ جسمى اين عبادات به شمار مى‏ آيند.

اين نكته، بسيار مهم است كه انسان بايد در همۀ عبادات، جنبه‏ هاى روحى آن ‏را نيز رعايت كند و آنها را به دست فراموشى نسپارد. متأسفانه افرادى هستند كه ‏نه تنها به حالات روحى عبادت بى‏ توجّه هستند، بلكه به اعمالِ بدنى عبادات‏ نيز بى‏ اعتناء هستند و آنها را كامل انجام نمى‏ دهند.

   يكى از راويان حديث مى‏ گويد:

سَأَلَ أَبُوبَصير الصّادِقَ ‏عليه السلام وَأَنَا جالِسٌ عِنْدَهُ عَنِ الْحُورِالْعَيْنِ، فَقالَ‏ لَهُ: جُعِلْتُ فَداكَ اَخَلْقٌ مِنْ خَلْقِ الدُّنْيا اَوْ (خَلْقٌ مِنْ) خَلْقِ الْجَنَّةِ؟

فَقالَ لَهُ: ما أَنْتَ وَذاكَ؟ عَلَيْكَ بِالصَّلاةِ، فَإِنَّ آخِرَ ما اَوْصى بِهِ‏ رَسُولُ‏ اللَّهِ ‏صلى الله عليه وآله وسلم وَحَثَّ عَلَيْهِ، الصَّلاةُ. إِيَّاكُمْ أَنْ يَسْتَخِفَّ اَحَدُكُمْ‏ بِصَلاتِهِ فَلا هُوَ اِذا كانَ شابّاً أَتَمَّها، وَلا هُوَ اِذا كانَ شَيْخاً قَوِيَ ‏عَلَيْها، وَما اَشَدَّ مِنْ سِرْقَةِ الصَّلاة...(16)

من در خدمت امام صادق ‏عليه السلام نشسته بودم، ابوبصير از آن بزرگوار دربارۀ حورالعين سئوال كرد و گفت: جانم به فداى شما آيا آنها از مخلوقات اين دنيا هستند يا از مخلوقات بهشتى هستند؟

امام صادق ‏عليه السلام فرمودند: تو چه كار به اين ‏امور دارى؟ بر تو باد به نماز، زيرا آخرين چيزى كه پيغمبر اكرم‏ صلى الله عليه وآله وسلم به آن‏ وصيّت نموده و مردم را به آن تحريك نمودند، نماز است.

بر حذر باشيد از اين كه، نماز خود را سبك بشماريد كه نه در زمان جوانى آن را كامل كنيد و نه در زمان پيرى قدرت بر انجام نماز كامل، داشته باشيد. چه چيزى ‏سخت‏ تر از اين است كه انسان از نماز خود بدزدد.

بنابر اين ما بايد هم اركان ظاهرى و اعمال بدنى عبادات را رعايت كنيم و هم به باطن عبادات توجّه كنيم؛ زيرا آنچه مهم است، روح عبادت مى‏ باشد.

پيغمبر اكرم ‏صلى الله عليه وآله وسلم مى‏ فرمايند:

رَكْعَتانِ خَفيفَتانِ في تَفَكُّرٍ، خَيْرٌ مِنْ قِيامِ لَيْلَةٍ.(17)

دو ركعت نماز خفيف كه همراه با تفكّر باشد، بهتر است از قيام به عبادت در يك شب.

بنابر اين فرمايشات، اصل در عبادات همان تفكّر و توجّهى است كه در آنها انجام مى‏ شود كه به منزلۀ روح و جان عبادات مى‏ باشد. به عنوان نمونه ‏شما مى‏ توانيد با تدبّر، تفكّر و توجّه در سورۀ حمد اساس ولايت حضرت ‏اميرالمؤمنين‏ عليه السلام و برائت از دشمنان آن حضرت را به صورت واضح دريابيد و اصول اعتقادى خود را هر روز لااقل ده بار از اعماق وجود بر صفحۀ ذهن آشكار ساخته و به زبان آوريد.

اين نتيجۀ عبادت همراه با تفكّر و تدبّر است؛ زيرا تفكّر، نشان دهندۀ ارزش و اهميت عبادت است. به همين جهت پيغمبر اكرم ‏صلى الله عليه وآله وسلم مى‏ فرمايند:

لا عِبادَةَ كَالتَّفَكُّرِ.(18)

عبادتى همچون تفكّر نيست.

---

14) نهج البلاغه، خطبۀ 165.

15) بحارالأنوار: 322/71، از اصول كافى: 55/2.

16) بحارالأنوار: 236/84، از قرب الاسناد: 27.

17) بحارالأنوار: 240/84، از ثواب الأعمال: 40.

18) بحارالأنوار: 70/77، از محاسن: 16.