خودشناسى يا راه تكامل

    كسى مى ‏تواند از قدرتهاى عجيب و شگفت انگيز روحىِ خود استفاده كند كه از وجود آنها آگاهى داشته باشد و در صدد بيدار ساختن و بهره‏مند شدن از اين قدرتها باشد، و گرنه چگونه مى‏ تواند از آنها استفاده كند؟ بنابر اين انسان براى دستيابى به مقامات عالى روحى و معنوى، بايد به خودشناسى رو آورد و به وجود اين قدرتها و راه پرورش و تكامل آنها آشنا باشد، تا راه ترقّى و پيشرفت براى او روشن شود.

    بسيارى از جوانان براى آشنايى با زيباييهاى طبيعت، به كوهنوردى و يا مسافرت به كشورهاى دوردست مى‏ پردازند و به خاطر آن زحمتهاى فراوانى را متحمّل مى‏ شوند؛ اين گونه كارها اگر با برنامه صحيح باشد و بر اثر نشست و برخاست با ديگران از آنان رنگ نگيرند، نشاط تازه‏ اى به آنان مى‏ دهد. ولى مهم‏تر از گردش به اطراف جهان اين است كه به «سفر خوديابى» بپردازند و بدانند پى بردن به اسرار وجود خودشان، اهميّت بسيار بيشترى از شناخت رازهاى سرزمينهاى دوردست دارد.

    اگر ما بدانيم خودشناسى و آشنايى با قدرتها و نيروهاى نهفته در درون ما در خودسازى و تكامل ما داراى نقش مهمّ و اساسى است، بيشتر به آن اهميّت مى‏ دهيم.

    خود شناسى، نه تنها براى تكامل و پيشرفت بسيار لازم است؛ بلكه مى‏ توان گفت: براى دست يافتن به حالات روحى و معنوى، ثمربخش‏ترين و پرسودترين نوعِ معرفت از انواع معارف است.

    به همين جهت حضرت اميرالمؤمنين‏ عليه السلام مى‏ فرمايند:

 مَعْرِفَةُ النَّفْسِ أَنْفَعُ الْمَعارِفِ.(1)

 شناخت نفس، نافع‏ترينِ همۀ معارف است.

    زيرا با معرفت نفس، انسان با عواملى كه در وجودش هست و در زمينۀ پيشرفت و تكامل او مؤثرند، آشنائى پيدا مى‏ كند و موانعى كه در وجود او در مورد كسب انواع معارف و ترقى و نجات هست، براى او روشن مى‏ شود. در اين صورت با مقتضيات و موانعِ راهى كه در پيش دارد، آشنائى پيدا مى‏ كند. و شناخت امورى كه مقتضى پيشرفت و همچنين امورى كه مانع راه هستند، از شرايط حتمى تكامل روحى است.

    انسان با شناخت آنها، دريچه‏ هاى نور و روشنايى را براى خود مى‏ گشايد و با انجام مقتضيات و رفع موانع، بزرگترين راه نجات را به دست مى‏ آورد.

    حضرت اميرالمؤمنين‏ عليه السلام مى‏ فرمايند:

 نالَ الْفَوْزَ الْأَكْبَرَ مَنْ ظَفَرَ بِمَعْرِفَةِ النَّفْسِ.(2)

 كسى كه به معرفت نفس ظفر يابد، به بزرگترين راه نجات و كاميابى نائل شده است.

    با اين بيان، روشن شد كه شناخت نفس و آگاهى از قدرتهاى عظيمى كه در او نهفته است، از شرايط ضرورى و حتمى براى تكامل است و آگاهى از قدرتهاى نفس، اعم از نيروهاى سازنده و نيروهاى ويرانگر، كاملاً ضرورت دارد.

    انسان بايد بداند چه چيزهائى نفس او را دربند نموده و چگونه مى‏ تواند از آنها رهايى يابد؛ تا خود را از قيد آنها آزاد ساخته و قدرتهاى نهفتۀ خود را بيدار و فعّال نمايد.

    حضرت اميرالمؤمنين‏ عليه السلام اين گونه انسان را كه آشنا با نفس و حالات نفسانى است، «عارف» معرّفى مى‏ كنند و مى ‏فرمايند:

 اَلْعارِفُ مَنْ عَرَفَ‏نَفْسَهُ فَاَعْتَقَها وَنَزَّهَها عَنْ كُلِّ مايَبْعُدُها وَيوُبِقُها.(3)

 عارف كسى است كه نفس خود را بشناسد؛ آن گاه او را (از قيد وبند) آزاد نمايد و او را از هر چه آن را دور مى‏ سازد، پاك نمايد.

 آنچه در علم بيش مى ‏بايد

دانش ذات خويش مى ‏بايد

 اين بدان كايت شرف اين است

نسخۀ سرّ مَنْ عَرَف اين است

    فكر و انديشه، اراده و تصميم، همّت، ايمان و يقين از قدرتهاى پرتوانِ نفس شما هستند. آنها را از ضعف و سستى پاكسازى نموده و از قيد و بندها آزاد نمائيد، و از آنها همچون بال براى پرواز به سوى خوبيها و نيكيها استفاده كنيد.

    حضرت اميرالمؤمنين ‏عليه السلام مى‏فرمايند:

 إِنَّ النَّفْسَ جَوْهَرَةٌ ثَمينَةٌ مَنْ صانَهْا رَفَعَها وَمَنْ اِبْتَذَلَها وَضَعَها.(4)

 براستى كه نفس گوهرى گرانبها است. هر كس او را محافظت كند، او را بلند مى‏ نمايد و هر كس او را به ابتذال بكشاند، او را پست مى‏ كند.

    بنابراين گوهر پر قيمت نفس خود را ارج نهيد و آن را از آلودگيها پاك نمائيد، تا به مقامات عالى معنوى و روحى راه يابيد.

    حضرت اميرالمؤمنين‏ عليه السلام مى‏فرمايند:

 مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ تَجَرَّدَ.(5)

 كسى كه نفس خود را بشناسد، مجرّد مى‏ شود.

    در اين حال نه تنها نفس، انسان را به كارهاى زشت تحريك نمى‏ كند؛ بلكه وى را راهنمايى و ارشاد مى‏ كند. آن حضرت‏ عليه السلام مى‏ فرمايند:

 لاتَعْصِ نَفْسَكَ إِذا هِيَ أَرْشَدَتْكَ.(6)

 هرگاه نفست تو را راهنمائى نمود، با آن مخالفت مكن.

---

1) شرح غرر الحكم : 148/4.

2) شرح غرر الحكم : 173/6.

3) شرح غرر الحكم : 48/2.

4) شرح غرر الحكم : 522/2.

5) همان كتاب : 175/5.

6) همان كتاب : 282/6.