غلبه بر طبيعت‏ هاى سوء و ناپسند

در عصر ظهور بر اثر تكامل عقل

    اولياء خدا و ياوران خاصّ خاندان وحى عليهم السلام  كه به درجۀ كمال رسيده ‏اند ، بر اثر اعمال و برنامه‏ ها و توسّلاتى كه انجام داده ‏اند ، بر طبيعت‏هاى ناپسندى كه قبل از وصول به كمال در آنان وجود داشته است غالب شده ، و طبايع سوء خود را مقهور قواى عقلانى خويش قرار مى ‏دهند .

    اين يك موضوع طبيعى است كه عقلى كه كامل شد نه تنها بر اعمال و كردار سوء ، بلكه بر طبايع سوء نيز غالب مى‏ شود . همان طور كه حضرت امير المؤمنين عليه السلام فرمودند :

 والعقل الكامل قاهر الطبع السوء .(107)

 عقلِ كامل ، بر طبيعت بد چيره مى ‏شود .

    بنابراين عاقلِ كامل بر كليّه بدى‏ هاى خود حتّى آنهايى كه ذاتى او هستند قاهر و غالب شده و آن‏ها را مقهور و مغلوب قواى عقلى خود مى‏ سازد .

    نكتۀ جالبى كه از اين فرمايش حضرت مولى اميرالمؤمنين عليه السلام به دست مى‏ آوريم اين است كه كمّلين از اولياء اللَّه و صاحبان عقل كامل ، ممكن است قبل از رسيدن به مقامات عاليه و نيل به درجات مهمّ داراى طبع سوء باشند و اين خود بشارتى است براى كسانى كه خود را داراى طبيعت بد مى ‏دانند كه نا اُميد نباشند و با دعا و كوشش خود را به كمال برسانند ، حتّى حضرت امير المؤمنين عليه السلام در همين روايت برنامۀ عملى كسانى را كه مى‏ خواهند به كمال برسند نشان داده ‏اند و به عنوان يك وظيفه فرموده ‏اند :

 وعلى العاقل أن يحصي على نفسه مساويها في الدين والرأي والأخلاق والأدب فيجمع ذلك في صدره أو في كتاب ويعمل في إزالتها. (107)

 وظيفۀ عاقل است كه همۀ بدى‏ هاى نفس خود در دين و رأى و اخلاق و ادب را شماره نموده و آنان را در حافظۀ خود يا در نوشته ‏اى جمع ‏آورى كرده و براى از بين‏ بردن آن‏ها كار كند .

    يادداشت اشتباهات و سعى در برطرف ساختن آن‏ها - كه حضرت امير المؤمنين عليه السلام به همۀ خردمندان دستور فرموده‏ اند - برنامۀ بسيار جالبى است كه اگر بر طبق آن عمل كنيد ، شما را به مقامات عاليه رسانده و راه طولانى معنويّت را نزديك مى‏ سازد، چون بر اثر اين كار تجربيّات شما زياد مى شود و كسى كه تجربۀ او زياد ، عقلش زياد مى‏ شود و كسى كه عقلش زياد شد راه صد ساله را به زودى مى‏ پيمايد .

    افزايش عقل بر اثر تجربه ، نكته ‏اى است كه حضرت اميرالمؤمنين عليه الصلاة والسلام در ابتداى همين روايت به آن تصريح مى‏ فرمايند :

 العقل عقلان؛ عقل الطبع وعقل التجربة ، وكلاهما يؤدّي إلى المنفعة.(108)

 عقل دو گونه است : عقل طبيعى و عقل تجربى و هر دوى آن‏ها انسان را به منفعت مى ‏رساند .

    بنابراين ، علاوه بر عقلى كه ذاتى و فطرى افراد است ، عقل تجربى نيز وجود دارد  كه در اثر تجربيّات در انسان ايجاد شده و افزوده مى‏ شود و همان طور كه حضرت على عليه السلام فرمودند هر دو قسم از عقل چه ذاتى و چه تجربى ، منجرّ به منافع مى‏ شود .

    آنچه از مجموع مطالب استفاده مى‏ شود ، از اين قرار است :

    1 -  عقل دو گونه است : ذاتى و تجربى .

    2 -  همان گونه كه عقل ذاتى انسان را به منافع و خوبى‏ ها مى‏ رساند ، عقل كسبى و تجربى نيز اين چنين است .

    3 -  بر عاقل واجب است بدى ‏هاى اخلاقى و دينى خود را يادداشت كرده و در نابودى آن‏ها بكوشد .

    4 -  انسان نبايد به خاطر اشتباهاتى كه از او در گذشته سر زده ، از نيل به مقامات عاليه مأيوس باشد ؛ بلكه بايد با درسى كه از فرمايش حضرت امير المؤمنين عليه السلام مى‏ آموزد ، اميدوار به آيندۀ خود باشد و براى رسيدن به آيندۀ عالى كار و كوشش كند .

    5 -  همۀ اولياء اللَّه و ياوران خاصّ خاندان وحى عليهم السلام از اوّل داراى ذات بزرگ و طبايع حسنه نبوده ‏اند بلكه آن را با زحمت به دست آورده‏ اند .

    6 -  عاقل كامل يا اولياء اللَّه ، طبايع سوء خود را مقهورِ قواى عقلى خود ساخته‏ اند .

    7 -  هر كس عقلِ كامل داشته باشد داراى مقامات عاليه است ؛ زيرا  كسى كه داراى عقل كامل و طبيعت سالم باشد ، با عالم ملكوت ارتباط پيدا كرده و ملكوتى مى‏ شود .

     چنين كسانى شرح صدر پيدا كرده ‏اند و داراى نور الهى شده ‏اند و به وسيلۀ همين نور الهى است كه حقايق را مى‏ بينند . خداوند مى‏ فرمايد :

 «أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ اُولئِكَ في ضَلالٍ مُبينٍ» .(109)

 آيا فردى كه خدا قلب او را به روى دين اسلام گشوده و او داراى نور از پروردگارش مى‏ باشد (همانند كسى است كه بر اثر كفر ورزيدن از نعمت هدايت بى‏ بهره مانده؟). پس واى بر آن سخت‏دلانى كه كلام الهى در دل‏هاى آن‏ها اثر ندارد ، اين افراد در گمراهى علنى و قطعى هستند .

    آرى ؛ افرادى كه به كمال عقل راه يافته‏ اند  كسانى هستند  كه چشم قلب‏شان بينا شده است و از كورى دل - كه بدترين كورى‏ ها است - نجات يافته‏ اند .

    رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم فرمودند :

 شرّ العمى عمى القلب .(110)

 بدترين كورى ، كورى قلب است .

---

107) بحار الأنوار : 6/78 .

108) بحار الأنوار : 6/78 .

109) سورۀ زمر ، آيۀ 22 .

110) بحار الأنوار : 51/70 .