پيشگويى حضرت اميرالمؤمنين علیه السلام

درباره آل بويه

مرحوم حاج شيخ عبّاس قمّى در «سفينة البحار»(1) از حضرت ‏اميرالمؤمنين على علیه السلام درباره حكومت ديلميان روايتى نقل كرده كه ‏چنين است:

«يخرج من ديلمان بنو الصياد ثمّ يستقوى أمرهم‏ حتّى يملك الزوراء ويخلع الخلفاء فقال له قائل:  فكم ‏مدّتهم يا أميرالمؤمنين فقال: مائة أو تزيد قليلاً؛

فرزندان صيادى از ديلمان قيام خواهند كرد، آنگاه حكومتشان ‏آن چنان قوى خواهد شد كه زوراء را به دست آورند. در اين ‏هنگام شخصى از امام علیه السلام پرسيد: يا اميرالمؤمنين؟ آيا چند سال حكومت خواهند كرد،  فرمود: صد سال يا كمى بيشتر ...

معز الدوله احمد در سال 334 مركز خلافت عبّاسيان يعنى بغداد را به دست آورد و كلام اميرالمؤمنين على علیه السلام را كه حدود سيصد سال پيش از اين واقعه فرموده بودند به واقعيت مبدّل ساخت، معزالدوله به دليل تشيع براى خليفه عبّاسى احترامى قايل نبود، چنانكه پس از يك ماه و نيم از فتح بغداد، روزى دو تن از رؤساى ‏ديلمى، عمامه مستكفى را به گردنش انداخته و او را كشان كشان به ‏پاى تخت جلوس معز الدوله انداختند، معز الدوله مستكفى را كور كرده به زندان انداخت و جانشين وى به نام (المطيع لله) را خليفه ‏نمود، ولى اين خليفه جديد نيز اختيارى نداشت.

معز الدوله از سال 334 تا سال 356 كه سال درگذشت اوست ‏يعنى به مدّت 22 سال با قدرت تمام بر بغداد و عراق تسلّط داشت. وى در اين مدّت 22 سال چندين لشكركشى به نواحى مختلفى‏چون آذربايجان و الجزيره در شمال عراق و سواحل خليج فارس‏ انجام داد كه در تمامى آن‏ ها فاتح بود.

مهم ‏ترين فتح معزالدوله، فتح ناحيه عمان است كه آن را با يارى‏ برادرزاده خود به نام عضد الدوله به دست آورد و بر قلمرو حكومت ديالمه افزود.

در مدّت 22 سال حكومت معز الدوله، مذهب شيعه در عراق ‏رواج كلى يافت، به طورى كه شيعيان از حالت عزلت سابق بيرون ‏آمده و مصدر كارها شدند.

معزالدوله اولين عزادارى سيدالشهداء حضرت اباعبدالله الحسين علیه السلام را در بغداد به راه انداخت. پيش از اين در بغداد اوّل ‏محرّم به عنوان آغاز سال جديد جشن و چراغانى برپا  مى ‏شد كه ‏معزالدوله دستور داد از روز اوّل محرم بغداد را براى عزاى امام ‏حسين علیه السلام سياه پوش كنند و جشن غدير را براى اوّلين بار عمومى‏ كرد  و نيز دستور داد بر بالاى مساجد شهر لعن معاويه و ديگر غاصبان حق ولايت را بنويسند.(2)

در كتاب تاريخ تشيّع مى ‏نويسد: «اقدامات اين خاندان از زمان ‏به قدرت رسيدن بر ايران و عراق، علاوه بر اينكه موجب رشد وگسترش تشيّع در مناطق تحت نفوذ آنان شد، حكايت از شيعه ‏بودنشان دارد.

از جمله اين اقدامات، احياى شعائر مذهبى شيعه بود كه تا آن‏ موقع، شيعيان يا نمى توانستند انجام دهند و يا اگر مى ‏توانستند، به ‏طور پنهانى و بسيار ضعيف ومعمولاً با جنگ و خونريزى همراه‏ بود.

مهمّ‏ ترين شعار مذهبى شيعه كه خلفاى عبّاسى، به خصوص‏ متوكّل با آن شديداً مخالفت و مبارزه مى ‏كردند(3)، مراسم سوگوارى ‏در روز عاشورا بود كه به دستور معزّ الدوله، به طور رسمى از سال352 ق، (4) تا انقراض آل بويه (448 ق) در بغداد، مركز خلافت ‏عبّاسى، انجام مى ‏گرفت. در اين روز، بازارها تعطيل مى ‏شد و شيعيان به صورت دسته جمعى به عزادارى مى پرداختند.(5)

شيعيان، چنان در اين مراسم شركت مى ‏كردند كه به تعبير ابن ‏اثير و ابن كثير، به ‏سبب ازدياد شيعيان و حمايت سلطان (معزّالدوله)، اهل سنّت بغداد نمى ‏توانستند از آن جلوگيرى كنند.(6)

با اين حال، اين مراسم با توجّه به وجود سنّيان متعصّب بغداد،  هميشه به آرامى ‏برگزار نمى ‏ شد، و گاه، شيعيان مورد تهاجم سنّيان‏ حنبلى  مذهب محلّه باب البصره و محلّه نهر قلابتى قرار مى ‏گرفتند.(7)

بر اثر همين درگيرى‏ هاى مذهبى بود كه در سال 416 ق، منزل ‏سيّد مرتضى در محلّه كرْخ و منزل شيخ طوسى در سال 448 ق، آتش گرفت و بر اثر آن، تمام كتاب هاى وى سوخت و شيخ، ناگزير به نجف هجرت كرد.(8)

مراسم ديگرى كه باعث تشديد اين نزاع ‏ها شد، برقرارى جشن ‏و سرور در عيد غدير (هجدهم ذى الحجّه) 352 ق، به دستور معزّالدوله بود.(9)

اين دو موضوع، باعث شد تا اهل تسنّن در بغداد، دست به‏ مقابله با شيعيان بزنند و مراسمى مشابه روز عاشورا و عيد غدير برگزار كنند. آنان در معارضه با عاشورا، مراسمى به مناسبت كشته‏ شدن معصب بن زبير در روز هيجدهم محرّم بر سر مزارش در مَسْكِن برگزار كردند و در برابر عيد غدير به مناسبت «روز غار» دربيست و ششم ذى الحجّه، مراسم جشن و سرور برپا كردند!(10)

از جمله اقدامات ديگرى كه به دستور معزّالدوله در سال 351 ق، صورت گرفت و به خوبى حكايت از تشيّع وى دارد، نوشته شدن  برخى از شعارهاى شيعى بر سر درِ مساجد بغداد بود كه يكى از آن شعارها چنين بود:

لعن الله ...، ولعن من غصب فاطمه (علیهاالسلام) فدكاً، ومن منع أن‏ يدفن الحسن (علیه السلام) عند قبر جدّه، ومن نفى أباذر الغفارى ومن ‏أخرج العبّاس من الشورى.(11)

ناگفته پيداست كه اين شعارها - به جز جمله آخر كه براى به‏ دست آوردن دلِ خليفه عبّاسى اضافه شده بود - مخالفت اهل‏ سنّت را بر مى ‏انگيخت و به همين دليل، طولى نكشيد كه اين ‏شعارها پاك شد و چون معزّالدوله خواست دستور به دوباره‏ نوشتن آن جملات بدهد، وزيرش مهلبى او  را از اين كار، بازداشت. لذا به نوشتن جمله «لعن الله الظالمين لآل رسول‏الله صلّی الله علیه وآله من الأوّلين والآخرين» اكتفا كرد و تنها به لعن بر معاويه‏ تصريح شد.(12)

اين نيز از آن جهت بود كه لعن  بر معاويه، اختصاص به شيعه ‏نداشت و پيش از اين تاريخ، به لعن او بر سرِ منابر، اقدام شده بود. مأمون، معتز و معتضد، از جمله كسانى بودند كه معاويه را بر منابر لعن مى‏ كردند.(13)

همچنين در سال 321 ق، علىّ بن تلبق (از امراى ترك دربارخليفه) و كاتب او حسن بن هارون، به اين كار اقدام كرده بودند.(14)

از بارزترين شعارهاى مذهبى شيعه، جملات «أشهد أنّ عليّاً ولىّ الله» و «حيَّ على خير العمل» است كه آل بويه تا پايان حكومت‏ خود، در اذان آن‏ ها را احيا كردند.(15)

از سال 448 ق، يعنى زمانى كه طغرل بيك سلجوقى وارد بغداد شد و حكومت آل بويه را منقرض كرد تا زمان شاه اسماعيل‏ صفوى، به مدّت 528 سال، گفتن اين ذكرها از اذان در  بلاد اسلام‏حذف شد تا اينكه در زمان شاه اسماعيل صفوى، به دستور او اين ‏دو جمله در ايران در اذان گفته شد(16).» (17)

بنابراين آل بويه كه حضرت اميرالمؤمنين على علیه السلام سيصد سال قبل از به قدرت رسيدن آنها حكومت آنان را پيشگويى كرده  ‏بودند، بزرگترين خدمت ‏ها را به شيعه انجام داده‏ اند:

1 - آن‏ ها «أشهد أنّ عليّاً وليّ الله»  و  «حيّ على خير العمل» را در اذان  احيا كردند. بنابراين كسانى كه مى ‏گويند صفويه براى اوّلين بار شهادت ثالثه را در اذان احياء كردند و شيعه را شيعه صفوى ‏مى‏ نامند صحيح نيست، زيرا قبل از صفويه، آل بويه شهادت ثالثه را در اذان احياء كردند.

2 - بازسازى حرم حضرت اميرالمؤمنين علیه السلام ؛

3 - بازسازى حرم حضرت امام حسين علیه السلام ؛

4 - برقرارى جشن و سرور در عيد غدير در سال 352 به دستور معزّ الدولة ؛

5 - احياء مراسم سوگوارى امام حسين علیه السلام در روز عاشورا ازسال 352 تا پايان حكومت آل بويه. در اين روز در بغداد  بازارها تعطيل مى‏شد و شيعيان دسته جمعى عزادارى مى ‏كردند.

آل بويه خدمت ‏هاى ديگرى نيز به شيعه نموده‏ اند كه در كتب ‏تاريخى ذكر شده است.(18)

____________________________

(1) سفينة البحار، مرحوم محدّث قمّى: 2 /  334 .

(2) پيشگويى ‏هاى اميرالمؤمنين علیه السلام از فتنه ‏ها و حوادث آينده: 411.

(3) المنتظم: 11 / 237 .

(4) ذهبى مى‏ گويد: «وهذا أوّل يوم نيح عليه بغداد»؛ تاريخ اسلام و وفيات المشاهير والأعلام: 11 حوادث سال ‏هاى 380 - 351  ق.

(5) المنتظم:  14 /150  .

(6) الكامل في التاريخ: 7 / 279 ، البداية والنهاية: 11 / 259.

(7) المنتظم:  14 /  75  و 84  و 109.

(8) المنتظم: 15 / 171  و ج: 16 / 58 ، البداية والنهاية: 12 / 73. تشديد اين نزاع ‏هاى ‏مذهبى، به جهت روى كار آمدن تركان سلجوقى و تعصّبات شديد عميد الملك ‏كُنْدُرى، وزير طغرل بيك بود.

(9) المنتظم: 14 / 151.

 (10) المنتظم: 15 / 14. ناگفته پيداست كه روز غار كه اشاره به هجرت رسول خدا صلّی الله علیه وآله از مكّه به مدينه و رفتن به غار ثور به همراه ابوبكر دارد، در ماه ربيع الأوّل رخ داده است وهيچ ارتباطى به 26 ذى الحجّه ندارد؛ امّا تعصّبات كور مذهبى باعث شد بر خلاف تواتر و فقط براى مقابله با هيجدهم ذى الحجّه عيد غدير، آنان اين روز را براى جشن ‏انتخاب كنند. (تذکّر این نکته لازم است که اصل رفتن ابوبکر به غار مورد اختلاف است).

(11) المختصر في أخبار البشر: 2 / 104 ، الكامل في التاريخ: 7 / 257.

(12) المنتظم: 14 / 140.

 (13) تاريخ الاُمم والملوك: 8 /183 - 182.

 (14) تجارب الاُمم: 5 /260.

 (15) نشوار المحاضرة وأخبار المذاكرة: 2 / 33 ، البداية والنهاية: 11 / 287 ،  وج: 12 /73 ، السيرة  الحلبية ... :  1 / 305 ، براى اطّلاع بيشتر ر.ك: الصحيح من سيرة النبى ‏الأعظم صلّی الله علیه وآله : 4 / 277  به بعد.

(16) احسن التواريخ: 2 / 61. با توجّه به اينكه شروع سلطنت شاه اسماعيل در سال 907 ق ‏بوده، فاصله زمانى از طغرل تا شاه اسماعيل، 459 سال مى ‏شود.

(17) تاريخ تشيّع:  2 / 57.

(18) ر ك : 1- آل بويه و اوضاع زمان ايشان، 2- تاريخ آل بويه.