معتزله در عصر امويان

  در کتاب «تاریخ سیاسی اسلام» می نویسد :  بغدادى در كتاب «الفرق بين الفرق» مى ‏گويد: به روزگار حسن بصرى مخالفت واصل بن عطاى غزال درباره تقدير و منزلت ميان منزلين، يعنى واسطه ميان ايمان و كفر پديد آمد، عمرو بن عبيد نيز در اين بدعت با او هم‏داستان شد.

   حسن آن ‏ها را از مجلس خويش براند و آن‏ ها نيز به نزد يكى از ستون‏ هاى مسجد بصره عزلت گزيدند كه آن ‏ها و پيروانشان را معتزله ناميدند؛ زيرا از عقيده ديگران عزلت گرفته بودند و ادّعا مى‏ كردند كه هر كس از مسلمانان فاسق شودنه مؤمن است و نه كافر.

   «برون» درباره پيدايش معتزله گويد: آنچه راجع به پيدايش معتزله و نام‏ گزارى آن‏ها به ما رسيده، اين است كه واصل‏بن عطاى غزال پارسى‏ نژاد با استاد خويش درباره مؤمن گنه‏كار اختلاف پيدا كرد كه: آيا باز هم مؤمن است يا نه؟

   واصل مى‏ گفت: چنين كسى را نمى ‏توان مؤمن يا كافر ناميد؛ بلكه بايد او را در منزلتى ميان ايمان و كفر جاى داد.

   واصل در ناحيه دوردستى از مسجد جاى گرفت و عقيده خويش را براى كسان شرح مى‏ داد و حسن بصرى با اطرافيان‏ خويش مى ‏گفت: واصل از ما عزلت گرفت. از اين رو دشمنان واصل او و پيروانش را معتزله ناميدند.

   به گفته «دوزى»، اطّلاعاتى كه بدست آمده معلوم مى‏ دارد كه محلّ پيدايش اين گروه در عراق يعنى بابل قديم بوده كه ‏در آنجا نژاد سامى با نژاد ايرانى روبرو شد و با يكديگر آميزش كردند و پس از مدّتى كعبه علم شد و چيزى نگذشت كه ‏مركز دولت عبّاسى به شمار آمد.

   به عقيده «فون كريمر»، مذهب اعتزال در دمشق زير نفوذ پيشوايان مذهبى رومى و مخصوصاً يحياى دمشقى و شاگرد او «تئودور ابوقرّه» پديد آمد. اسم ديگر اين گروه يعنى كلمه قدريّه كه دلالت آن واضح ‏تر است مربوط به عقيده آن‏هاست كه ‏اراده انسان را آزاد مى‏ دانند و نيز مربوط به حديثى است كه از قول پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم جعل كرده ‏اند كه قدريّه مجوسان اين امّتند. زيرا اين گروه - به طورى كه «ستننر» گويد - وجود شرّ را جايز مى‏ شمارند و قاعده ديگرى وضع كرده ‏اند كه عبارت از ضدّيت اراده انسان با اراده خداست.(261)

---

261) تاريخ سياسى اسلام (دكتر حسن ابراهيم ‏حسن): 413/1.