كلام براء بن عازب

دربارۀ سقیفه به نقل ابن ابی الحدید

   براء بن عازب (1) مى‏ گويد: همواره دوستدار بنى ‏هاشم بودم و چون پيامبر صلّی الله علیه وآله ‏رحلت فرمود، ترسيدم كه قريش با همدستى يكديگر خلافت را از آنان بربايند، و نوعى نگرانى شخص شتابزده در خود احساس مى ‏كردم و در اندرون و دل خويش ‏اندوهى بزرگ از رحلت رسول خدا صلّی الله علیه وآله داشتم.

در آن هنگام پيش بنى ‏هاشم كه درون‏ حجره و كنار جسد مطهّر بودند آمد و شد مى‏ كردم و چهرۀ سران قريش را هم زير نظر داشتم. در همين حال متوجّه شدم كه عمر و ابوبكر نيستند، و كسى گفت: آنان در سقيفه بنى ساعده ‏اند و كس ديگرى گفت: با ابوبكر بيعت شد.

چيزى نگذشت كه ‏ديدم همراه عمر و ابوعبيده و گروهى از اصحاب سقيفه كه ازارهاى صنعانى بر تن‏ داشتند آمدند و آنان بر هيچ‏كس نمى‏ گذشتند مگر اين كه او را مى ‏گرفتند و دستش را مى‏ كشيدند و بر دست ابوبكر مى ‏نهادند كه بيعت كند و نسبت به همگان چه‏ مى‏ خواستند و چه نمى ‏خواستند چنين مى ‏كردند.

عقل از سرم پريد و دوان دوان‏ بيرون آمدم و خود را به بنى ‏هاشم و بر در خانه رساندم. در بسته بود، محكم به آن ‏كوفتم و گفتم: مردم با ابوبكر بن ابى قحافه بيعت كردند. عبّاس خطاب به ديگران ‏گفت: تا پايان روزگار خاك نثارتان باد. همانا من به شما فرمان دادم كه چكار كنيد و شما از دستور من سرپيچى كرديد.

من به فكر چاره افتادم و اندوه درون را فرو خوردم، و شبانه مقداد، سلمان، ابوذر، عبادة بن صامت، ابوالهيثم بن التيهان، حذيفه و عمّار را ديدم، و آنان مى‏ خواستند خلافت را به شورايى مركّب از مهاجران‏ برگردانند.

   اين خبر به ابوبكر و عمر رسيد، آن دو به ابوعبيدة بن جرّاح و مغيرة بن شعبه‏ پيام فرستادند و پرسيدند: رأى و چاره چيست؟

   مغيره گفت: رأى درست اين است كه هرچه زودتر عبّاس را ببينيد و براى او و فرزندانش در اين كار بهره ‏اى قرار دهيد، تا به اين ترتيب آنان از هوادارى علىّ بن ابى‏ طالب‏ علیه السلام دست بردارند.

   ابوبكر، عمر و مغيره حركت كردند و شبانه در شب دوّم رحلت پيامبر صلّی الله علیه وآله به‏ خانۀ عبّاس رفتند. ابوبكر نخست حمد و ثناى خداوند را بر زبان آورد و سپس چنين ‏گفت: همانا خداوند محمّد صلّی الله علیه وآله را براى شما به پيامبرى مبعوث فرمود و او را ولىّ ‏مؤمنان قرار داد و خداوند بر آنان منّت نهاد و پيامبر ميان ايشان بود تا آن گاه كه خداوند براى محمّد آنچه را در پيشگاه خود بود برگزيد و كارهاى مردم را به مردم واگذاشت ‏تا آن كه با اتّفاق و بدون اختلافى كسى را براى خود برگزينند! آنان مرا به عنوان حاكم ‏بر خود و رعايت كننده امور خويش برگزيدند و من هم آن را بر عهده گرفتم، و به ‏يارى و عنايت خداوند در اين مورد از هيچ‏گونه سستى و سرگردانى نگران نيستم و بيمى هم ندارم و فقط از خداوند توفيق عمل مى‏ جويم، بر او توكّل مى‏ كنم و به سوى‏ او باز مى‏ گردم، ولى به من خبر مى‏ رسد كه برخى در اين موضوع برخلاف عموم‏ مسلمانان سخن مى ‏گويند! و شما را پناهگاه خود و دستاويز خويش قرار مى‏ دهند و شما حصار استوار و مايۀ اتّكاى آنانيد.

   اكنون مناسب است كه شما در بيعتى درآييد كه مردم درآمده‏ اند يا آن كه آنان را از انحراف برگردانيد، و ما اينك به حضور تو آمده ‏ايم و مى‏ خواهيم براى تو در اين‏ كار بهره و نصيبى قرار دهيم و براى فرزندانت پس از تو نيز بهره ‏اى قرار دهيم؛ زيرا تو عموى پيامبرى و مردم قدر و منزلت تو و خاندانت را مى‏ شناسند و با وجود اين در مورد خلافت از شما و تمام افراد بنى‏ هاشم عدول كرده ‏اند و اين موضوع مسلّم است‏ كه پيامبر صلّی الله علیه وآله از ما و شماست.

   در اين هنگام عمر سخن ابوبكر را بريد و به شيوه خود با خشونت و تهديد سخن گفت و كار را دشوار ساخت و گفت: به خدا سوگند؛ همين‏گونه است، وانگهى‏ ما براى نيازى پيش شما نيامده ‏ايم، ولى خوش نداشتيم كه در مورد آنچه مسلمانان بر آن اتّفاق كرده‏ اند! از سوى شما اعتراض باشد و گرفتارى آن به شما و ايشان برگردد و اينك در مورد آنچه به خير شما و عموم مخالفان است بينديشيد، و سكوت كرد.

   در اين هنگام عبّاس پس از حمد و ثناى خداوند چنين گفت: همان‏گونه كه تو گفتى، خداوند متعال محمّد صلّی الله علیه وآله را به پيامبرى برانگيخت و او را ولىّ مؤمنان قرار داد، و خداوند با وجود او بر امّتش منّت گزارد و سرانجام براى او آنچه را در پيشگاه‏ اوست برگزيد و مردم را آزاد گذاشت تا براى خود كسى را برگزينند! به شرط آن كه به ‏حقّ انتخاب كنند و گرفتار هوى و هوس نشوند.

اينك اگر تو به مكانت خويش از رسول خدا صلّی الله علیه وآله طالب خلافتى، حقّ ما را گرفته ‏اى و اگر به رأى مؤمنان متّكى هستى‏ ما هم از ايشانيم و ما در مورد خلافت شما هيچ كارى انجام نداده‏ ايم، نه براى آن ‏كارايى آورده ‏ايم و نه بساطى گسترده ‏ايم؛ و اگر تصوّر مى‏ كنى خلافت براى تو به ‏خواستۀ گروهى از مؤمنين واجب شده است، در صورتى كه ما آن را خوش نداشته ‏باشيم ديگر براى تو وجوبى نخواهد بود.

و از سوى ديگر اين دو گفتار تو چه اندازه با يكديگر فاصله دارد كه از يك سو مى‏ گويى آنان به تو  اظهار تمايل كرده ‏اند و از يك‏ سو مى ‏گويى آنان در اين باره طعن مى‏ زنند. امّا آنچه مى‏ خواهى به ما بدهى اگر حقّ ‏خود تو مى ‏باشد و مى‏ خواهى آن را به ما عطا كنى براى خودت نگهدار، و اگر حقّ‏ مؤمنان است ترا نشايد كه در آن باره حكم كنى، و اگر حقّ خود ماست ما به اين راضى ‏نخواهيم بود كه بخشى از آن را بگيريم و بخشى را به تو واگذار كنيم.

و اين سخن را به ‏اين جهت نمى‏ گويم كه بخواهم ترا از كارى كه در آن درآمده ‏اى بركنار سازم، ولى‏ دليل و حجّت را بايد گفت و بيان كرد.

امّا اين گفتارت كه مى‏ گويى رسول خدا صلّی الله علیه وآله از ما و شماست، فراموش مكن كه رسول خدا صلّی الله علیه وآله از همان درختى است كه ما شاخه ‏هاى آنيم و حال آنكه شما همسايگان آن درختيد.

و امّا سخن تو اى عمر كه از شورش مردم بر ما مى ‏ترسى اين كارى است كه در اين مورد از آغاز خودتان شروع ‏كرديد، ما از خداوند يارى مى‏ جوييم و از او بايد يارى خواست.(2)

---

(1) از اصحاب جوان پيامبر و از ياران اميرالمؤمنين على ‏علیه السلام است كه در جنگ‏ هاى جمل، صفّين و خوارج همراه آن‏ حضرت بود و در كوفه ساكن شد و به روزگار حكومت مصعب درگذشت. مراجعه كنيد به ابن عبدالبر، الإستيعاب: 140/1.

2) جلوۀ تاريخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد: 1 / 101.