ترويج علوم عقلى در عصر امويان و...

همان‏گونه كه گفتيم رواج يافتن اعتقاد جهميّه و ... در ادامه حكومت بنى ‏اميّه و در گسستن عقيده به اسلام و گرايش به‏ كفر، يهوديّت و مسيحيّت نقش فراوان داشته است.
   بنى‏ اميّه براى محكم ساختن حكومت خويش و اجرا نمودن طرح‏ ها و افكار خود به آن اكتفا نكردند؛ بلكه علاوه برترويج عقايد گمراه‏ كننده، برخى از علوم عقلى را براى كشاندن مردم به سوى اين‏ گونه مسائل به زبان عربى منتقل‏ ساختند.
   اوّلين كسى كه دست به اين كار زد خالد بن يزيد بود كه با كمك يك كاهن مسيحى بنام «مريانوس» علوم عقلى را به‏ ممالك عربى وارد نمود. اين كار هرچند در زمان بنى‏ اميّه چندان رواج نيافت، ولى بنى ‏العبّاس مخصوصاً مأمون به ترويج ‏آن پرداختند.

   در «تاريخ سياسى اسلام» مى‏ نويسد: «علوم عقلى در عصر امويان رواجى نداشت، فقط بعضى اشخاص به كيميا (شيمى) اشتغال داشتند و بعيد نيست كه آن را از يونانى‏ ها - كه دو هزار سال پيش، از آن خبر داشتند - فراگرفته باشند.
   نمى‏ توان گفت كه عرب‏ها بعد از حمله اسكندر به شرق، طبّ را از يونانى‏ ها فراگرفتند؛ زيرا عرب‏ها تا دوره اموى ازعلوم طبّى خبر نداشتند و خالد بن يزيد بن معاويه نخستين كس بود كه طبّ و نجوم و كيميا را به ممالك عربى نقل كرد.
   صنعت كيميا در مدرسه اسكندريّه رواج داشت. بدين جهت خالد، «مريانوس» كاهن مسيحى را پيش خود خواند و تقاضا كرد طبّ و كيميا را به او تعليم دهد. وقتى اين قسمت را فراگرفت، فرمان داد تا كتب مربوط به آن را از يونانى و قبطى به عربى ترجمه كنند و اين نخستين قدمى بود كه ملّت عرب براى نقل علوم ديگران برداشت.
   خالد به علم نجوم نيز متمايل بود و مبالغ گزافى در راه تحصيل اين علم و فراهم آوردن وسايل آن خرج كرد. شايد از كتاب‏ هاى نجوم چيزى براى او ترجمه شده ولى خبر آن به ما نرسيده است.
   جاحظ در كتاب «البيان والتبيين» گويد: خالد بن يزيد بن معاويه خطيب و شاعرى فصيح و جامع و پسنديده‏ رأى و اديب بود و نخستين كس بود كه نجوم و طبّ و كيميا را ترجمه كرد. ولى اشتغال عرب‏ ها به علوم تجربى چون طبّ، كيميا، هيئت، تاريخ و امثال آن در آغاز عصر عبّاسى و مخصوصاً روزگار مأمون رواج يافت.
   در اين روزگار كتاب‏ هاى بسيار از فارسى و يونانى و هندى به عربى ترجمه شد و علوم در ميان عرب رواج يافت.»(321)
 

---

321) تاريخ سياسى اسلام (دكتر حسن ابراهيم ‏حسن): 490/1.