آلب بويه؛ عاشورا: غدير و لعن بر معاويه

********************************

10محرم الحرام اقامهٔ عزاي حسيني در بغداد به دستور معز الدولهٔ ديلمي ،‌سال ۳۵۲ هـ ق

********************************

اقدامات اين خاندان از زمان به قدرت رسيدن بر ايران و عراق، علاوه بر اينكه ‏موجب رشد و گسترش تشيّع در مناطق تحت نفوذ آنان شد، حكايت ازشيعه ‏بودنشان دارد.

   از جمله اين اقدامات، احياى شعائر مذهبى شيعه بود كه تا آن موقع، شيعيان يا نمى‏ توانستند انجام دهند و يا اگر مى‏ توانستند، به طور پنهانى و بسيار ضعيف و معمولاً با جنگ و خونريزى همراه بود.

   مهمّ‏ترين شعار مذهبى شيعه كه خلفاى عبّاسى، به خصوص متوكّل با آن شديداً مخالفت و مبارزه مى ‏كردند(1795)،  مراسم سوگوارى در روز عاشورا بود كه به دستور معزّ الدوله، به طور رسمى از سال 352 ق، (1796) تا انقراض آل بويه (448 ق) در بغداد، مركز خلافت عبّاسى، انجام مى ‏گرفت. در اين روز، بازارها تعطيل مى‏ شد و شيعيان‏ به صورت دسته ‏جمعى به عزادارى مى ‏پرداختند.(1797)

   شيعيان، چنان در اين مراسم شركت مى ‏كردند كه به تعبير ابن اثير و ابن كثير، به‏ سبب ازدياد شيعيان و حمايت سلطان (معزّ الدوله)، اهل سنّت بغداد نمى ‏توانستند از آن جلوگيرى كنند.(1798)

   با اين حال، اين مراسم با توجّه به وجود سنّيان متعصّب بغداد، هميشه به آرامى ‏برگزار نمى ‏شد، و گاه، شيعيان مورد تهاجم سنّيان حنبلى مذهب محلّه باب البصره و محلّه نهر قلابتى قرار مى ‏گرفتند.(1799)

   بر اثر همين درگيرى ‏هاى مذهبى بود كه در سال 416 ق، منزل سيّد مرتضى در محلّه كرْخ و منزل شيخ طوسى در سال 448 ق، آتش گرفت و بر اثر آن، تمام ‏كتاب‏هاى وى سوخت و شيخ، ناگزير به نجف هجرت كرد.(1800)

   مراسم ديگرى كه باعث تشديد اين نزاع‏ها شد، برقرارى جشن و سرور در عيد غدير (هجدهم ذى الحجّه) 352 ق، به دستور معزّالدوله بود.(1801)

   اين دو موضوع، باعث شد تا اهل تسنّن در بغداد، دست به مقابله با شيعيان بزنند و مراسمى مشابه روز عاشورا و عيد غدير برگزار كنند. آنان در معارضه با عاشورا، مراسمى به مناسبت كشته شدن مصعب بن زبير در روز هيجدهم محرّم بر سر مزارش ‏در مَسْكِن برگزار كردند و در برابر عيد غدير به مناسبت «روز غار» در بيست و ششم‏ ذى الحجّه، مراسم جشن و سرور برپا كردند!(1802)

* * *

   از جمله اقدامات ديگرى كه به دستور معزّالدوله در سال 351 ق، صورت گرفت وبه خوبى حكايت از تشيّع وى دارد، نوشته‏ شدن برخى از شعارهاى شيعى بر سر درِ مساجد بغداد بود كه يكى از اين شعارها چنين بود:

   لعن اللَّه معاوية بن ابى سفيان، ولعن من غصب فاطمه (عليها السلام) فدكاً، ومن منع أن يدفن‏ الحسن (عليه السلام) عند قبر جدّه، ومن نفى أباذر الغفارى ومن أخرج العبّاس من الشورى.(1803)

   ناگفته پيداست كه اين شعارها - به جز جمله آخر كه براى به دست آوردن دلِ‏ خليفه عبّاسى اضافه شده بود - مخالفت اهل سنّت را بر مى ‏انگيخت و به همين دليل، طولى نكشيد كه اين شعارها پاك شد و چون معزّالدوله خواست دستور به دوباره ‏نوشتن آن جملات بدهد، وزيرش مهلبى او را از اين كار، بازداشت. لذا به نوشتن ‏جمله «لعن اللَّه الظالمين لآل رسول اللَّه‏ صلى الله عليه وآله وسلم من الأوّلين والآخرين» اكتفا كرد و تنها به ‏لعن بر معاويه تصريح شد.(1804)

   اين نيز از آن جهت بود كه لعن بر معاويه، اختصاص به شيعه نداشت و پيش از اين ‏تاريخ، به لعن او بر سرِ منابر، اقدام شده بود. مأمون، معتز و معتضد، از جمله كسانى‏ بودند كه معاويه را بر منابر لعن مى ‏كردند.(1805)

   همچنين در سال 321 ق، علىّ بن تلبق (از امراى ترك دربار خليفه) و كاتب او حسن بن هارون، به اين كار اقدام كرده بودند.(1806)

   از بارزترين شعارهاى مذهبى شيعه، جملات «أشهد أنّ عليّاً ولىّ اللَّه» و «حيّ‏ على خير العمل» است كه آل بويه تا پايان حكومت خود، در اذان آن‏ها را احيا كردند.(1807)

   از سال 448 ق، يعنى زمانى كه طغرل ‏بيك سلجوقى وارد بغداد شد و حكومت آل ‏بويه را منقرض كرد تا زمان شاه اسماعيل صفوى، به مدّت 528 سال، گفتن اين ذكرها از اذان در بلاد اسلام حذف شد تا اينكه در زمان شاه اسماعيل صفوى، به دستور اواين دو جمله در ايران در اذان گفته شد(1808).(1809)

 

1795) المنتظم... :  237/11.

1796) ذهبى مى‏گويد: «وهذا أوّل يوم نيح عليه بغداد»؛ تاريخ اسلام ووفيات المشاهير والأعلام: 11 حوادث سال‏هاى380 - 351 ق.

1797) المنتظم...: 150/14.

1798) الكامل في التاريخ: 279/7، البداية والنهاية: 259/11.

1799) المنتظم...: 84 75/14 و 109.

1800) المنتظم...: 171/15 و ج: 58/16، البداية والنهاية: 73/12. تشديد اين نزاع‏هاى مذهبى، به جهت روى كار آمدن‏ تركان سلجوقى و تعصّبات شديد عميد الملك كُنْدُرى، وزير طغرل بيك بود.

1801) المنتظم...: 151/14.

1802) المنتظم...: 14/15. ناگفته پيداست كه روز غار كه اشاره به هجرت رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم از مكّه به مدينه و رفتن به غار ثور به همراه ابوبكر دارد، در ماه ربيع الأوّل رخ داده است و هيچ ارتباطى به 26 ذى الحجّه ندارد؛ امّا تعصّبات كور مذهبى باعث شد برخلاف تواتر و فقط براى مقابله با هيجدهم ذى الحجّه عيد غدير، آنان هم اين روز را براى جشن ‏انتخاب كنند.

1803) المختصر في اخبار البشر: 104/2، الكامل في التاريخ: 257/7.

1804) المنتظم...: 140/14.

1805) تاريخ الاُمم والملوك: 183 - 182/8.

1806) تجارب الاُمم: 260/5.

1807) نشوار المحاضرة وأخبار المذاكرة: 33/2، البداية والنهاية: 287/11 و ج: 73/12، السيرة الحلبية...: 305/1، براى ‏اطّلاع بيشتر ر.ك: الصحيح من سيرة النبي الأعظم ‏صلى الله عليه وآله وسلم: 277/4 به بعد.

1808) احسن التواريخ: 61/2. با توجّه به اينكه شروع سلطنت شاه اسماعيل در سال 907 ق بوده، فاصله زمانى از طغرل‏تا شاه اسماعيل، 459 سال مى‏ شود.

1809) تاريخ تشيّع: 57/2.

 

منبع: معاويه ج ...  ص ...