آداب زيارت

    از آن جا كه هديه كردن ثواب زيارت اهل بيت عليهم السلام به پيشگاه صاحب الزمان ارواحنا فداه مستحبّ است ؛ در اين جا به بيان «آداب زيارت» مى‏ پردازيم : محدّث قمى رحمه الله نقل كرده ‏است : آداب زيارت بسيار است و در اينجا به چند چيز اكتفا مى‏ شود:

    اوّل : پيش از بيرون رفتن براى سفر زيارت غسل نمايد .

    دوّم : كلام بيهوده و لغو و دعوا و مجادله را در راه ترك كند .

  سومّ : براى زيارت هر امامى غسل نمايد و دعايى كه در هنگام غسل وارد شده است بخواند .

    چهارم : با طهارت باشد .

    پنجم : جامه ‏هاى پاك و پاكيزه و نو بپوشد ، و خوب است رنگ لباسى كه مى‏ پوشد سفيد باشد .

    ششم : در وقت رفتن به روضۀ مقدّسه گام‏ها را كوتاه برداشته و به آرامى و وقار سير نموده و خاضع و خاشع باشد و سر به زير اندازد و به بالا و اطراف خود التفات ننمايد.

    هفتم : در غير زيارت امام حسين عليه السلام خود را خوش‏بو نمايد .

    هشتم : در وقت رفتن به حرم مطهّر زبان را به ذكر تكبير و تحميد و تسبيح و تهليل و تمجيد مشغول نمايد و به صلوات فرستادن بر محمّد وآل محمّد عليهم السلام دهان خود را معطّر سازد .

    نهم : بر در حرم شريف ايستاده و طلب اذن ورود به حرم نمايد و سعى در تحصيل رقّت قلب و خضوع و شكستگى خاطر نمايد ، و در عظمت و جلالت قدر صاحب آن مرقد منوّر فكر كند ، و باور داشته باشد كه مى‏ بيند ايستادن او را ، و مى‏ شنود كلام او را ، و جواب مى‏ دهد سلام او را ؛ چنانچه به همۀ اين‏ها شهادت مى‏ دهد در وقت خواندن اذن دخول .

    و انديشه كند در محبّت و لطفى كه به شيعيان و زائران خود دارند و تأمّل كند در خرابى حال خود و جفايى كه به آن بزرگواران كرده و فرموده‏ هاى بى‏ شمارى كه از ايشان نشنيده و آزارها و اذيّت‏ها كه از او به ايشان يا به خاصّان و دوستان ايشان رسيده كه برگشت آن به آزردن ايشان است و اگر براستى در خود نگرد قدم‏هايش از رفتن باز ايستد و قلبش خاشع گردد و چشمش گريان شود و اين روح آداب زيارت است .

 دهم : بوسيدن عتبۀ عاليه و آستانۀ مباركه است .  (×)

    مرحوم شهيد رحمه الله فرموده است : اگر زيارت كننده سجده كند و نيّت كند كه از براى خدا سجده مى‏ كنم به شكرانۀ اين كه مرا به اين مكان رسانيده بهتر خواهد بود .

    يازدهم : پاى راست را در وقت داخل شدن مقدّم داشته و پاى چپ را در وقت بيرون آمدن مقدّم بدارد، مانند آنچه در واردشدن و خارج شدن از مسجد عمل مى‏ كند.

    دوازدهم : نزد ضريح مطهّر بايستد به گونه‏ اى كه خود را بتواند به آن بچسباند . و توهّم آن كه دور ايستادن ادب مى‏ باشد وَهْم است ، زيرا كه چسبيدن به ضريح و بوسيدن آن در روايت وارد شده است .

    سيزدهم : در وقت زيارت پشت به قبله و رو به قبر منوّر بايستد ، و ظاهراً اين ادب مختصّ به زيارت معصوم است و چون از خواندن زيارت فارغ شد گونۀ راست را به ضريح بگذارد و به حال تضرّع دعا كند پس گونۀ چپ را بگذارد و بخواند خدا را به حقّ صاحب قبر كه او را از اهل شفاعت آن بزرگوار قرار دهد و در دعا مبالغه نموده و اصرار نمايد . پس به سمت سر مطهّر برود و رو به قبله بايستد و دعا كند .

    چهاردهم : در وقت خواندن زيارت - اگر عذرى ندارد از ضعف و درد كمر و درد پا و غير اين‏ها - بر روى پا بايستد .

    پانزدهم : در هنگام ديدن قبر مطهّر پيش از شروع در خواندن زيارت تكبير بگويد ، و در خبريست كه هر كه تكبير بگويد پيش روى امام عليه السلام و بگويد : «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ» نوشته شود براى او خشنودى خداى بزرگ .

    شانزدهم : زيارت‏هايى كه از ائمّه عليهم السلام روايت شده بخواند و خواندن زيارت‏هاى ساختگى كه بعضى از بى‏ خردان از عوام آن‏ها را با بعضى از زيارات تلفيق كرده و نادانان را به آن مشغول ساخته‏ اند ، ترك نمايد .

    شيخ كلينى رحمه الله روايت كرده از عبدالرحيم قصير كه گفت : وارد شدم بر حضرت صادق عليه السلام و گفتم : فدايت شوم از پيش خود دعايى اختراع كردم.

    حضرت فرمود :

 واگذار مرا از اختراع خود ، هر گاه تو را حاجتى روى دهد به حضرت رسول صلى الله عليه وآله وسلم پناه بر و دو ركعت نماز بخوان و هديه كن آن را به سوى آن حضرت الخ .

    هفدهم : نماز زيارت را بخواند ، و اقلّ آن دو ركعت است .

    مرحوم شهيد فرموده : كه اگر زيارتِ پيغمبر صلى الله عليه وآله وسلم است نماز را در روضۀ مطهّره بجا آورد و اگر در حرم يكى از ائمّه عليهم السلام است در بالاى سر بجا آورد و اگر آن دو ركعت را در مسجدِ آن مكان يعنى مسجد حرم انجام دهد جايز است.

    و علاّمۀ مجلسى رحمه الله فرموده : به نظر من اگر نماز زيارت و غير آن را در پشت قبر يا بالاى سر انجام دهد بهتر است. ( و نماز خواندن جلوتر از قبر امام عليه السلام چون بى‏ احترامى و بى‏ ادبى نسبت به مقام مقدّس آن بزرگوار است ، جايز نيست).

    هيجدهم : در ركعت اوّل سورۀ «يس» و در ركعت دوّم سورۀ «الرحمن» را بخواند؛ اگر كيفيّت مخصوصى براى نماز زيارتى كه مى‏ خواند وارد نشده باشد ، و بعد از نماز به آنچه وارد شده يا به آنچه در خاطر او مى‏ رسد براى دين و دنياى خود و براى عموم مؤمنين دعا كند ؛ زيرا كه آن به اجابت نزديك‏تر است .

    نوزدهم : مرحوم شهيد رحمه الله فرموده : اگر كسى داخل حرم مطهّر شود و ببيند نماز جماعت منعقد شده است اوّل نماز بخواند پيش از آنكه زيارت نمايد . (در صورتى كه شرايط شركت در نماز جماعت براى او وجود داشته باشد)... .

    بيستم : مرحوم شهيد از جمله آداب زيارت ، تلاوت كردن قرآن را نزد ضريح‏ هاى مطهّره و هديه كردن آن را به روح مقدّس آن امام يا آن كه زيارت مى‏ شود برشمرده و گفته است كه اين كار فايده‏ اش به زيارت‏ كننده برمى‏ گردد و نوعى احترام و بزرگداشت كسى است كه زيارت مى‏ شود.

    بيست و يكم : ترك نمودن سخنان ناشايسته و كلمات لغو و بيهوده و ترك اشتغال به صحبت‏هاى دنيويّه كه هميشه در هر جا مذموم و قبيح و مانع رزق و باعث قساوت قلب است خصوص در اين بقعه‏ هاى مطهّره و زير اين گنبدهاى بلندمرتبه و ارزشمند كه خداى تعالى خبر مى‏ دهد از بزرگى و جلالت آن‏ها در سورۀ نور «في بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ ... » (5) .

    بيست و دوّم: صداى خود را در وقت زيارت بلند نكند، چنانچه در «هديّة الزائرين» ذكر كردم .

    بيست و سوّم : وقتى مى‏ خواهد مراجعت كند و از شهر خارج شود ، با امام عليه السلام وداع كند به آنچه در روايات آمده يا به غير آن .

    بيست و چهارم : به سوى خدا بازگردد و از گناهان خويش استغفار نمايد و كردار و گفتار خود را بعد از زيارت نسبت به پيش از آن بهتر نمايد .

    بيست و پنجم : به قدر توان بر خادمان آستانه شريفه انفاق نمايد ، و سزاوار است كه خدّام آن مكان شريف از اهل خير و صلاح و صاحب دين و مروّت باشند و تحمّل نمايند آنچه از زائرين مى‏ بينند و خشم خود را بر آن‏ها فرو نشانند و غلظت و درشتى بر آن‏ها ننمايند و بر قضاء حوائج محتاجين اقدام كنند و افراد غريب و ناآشنا را راهنمائى و دلالت كنند اگر راه را گم نمايند ، و خلاصه بايد خدّام به حقيقت و راستى در خدمات لازمه از تنظيف و حراست و محافظت زائران و غيره ، مشغول باشند .

    بيست و ششم : انفاق و احسان نمايد بر مجاورين آن بقعه مباركه كه دچار فقر و نادارى هستند ولى آبرومندند ؛ خصوصاً سادات و اهل علم كه ترك ديار كرده‏ اند و به تلخى غربت و تنگدستى مبتلايند و همواره پرچم تعظيم شعائر الهى را برپا نموده ، و جهاتى را دارا هستند كه ملاحظه هر يك از آنها كافى در لزوم اعانت به آن‏ها و رعايت حالشان است.

    بيست و هفتم : مرحوم شهيد فرموده كه از جمله آداب اين است كه وقتى از زيارت بهره‏مند گرديد ، زودتر از آن مكان شريف بيرون رود ، براى مزيد تعظيم و احترام و شدّت شوق به رجوع و نيز فرموده كه در وقتى كه زن‏ها مى‏ خواهند زيارت كنند بايد از مردان جدا باشند و تنها زيارت كنند و اگر در شب زيارت كنند اولى است و بايد كه وضع خود را تغيير دهند ، يعنى لباس خوب و عالى را به لباس پست بدل كنند كه شناخته نشوند و مخفى و پنهان بيرون آيند كه كسى كمتر ايشان را ببيند و بشناسد و اگر با مردان زيارت كنند نيز جايز است اگرچه مكروه است .

    از اين گفتار معلوم شد كثرت قبح و زشتى آنچه متعارف شده كه زن‏ها به اسم تشرّف به زيارت خود را آرايش نموده با لباس‏هاى نفيس از خانه‏ ها بيرون مى‏ آيند و در حرم‏هاى مطهّره با نامحرمان برخورد مى‏ نمايند .

    زنانى كه در طرف قبله مردان مى‏ نشينند و با رفتار خود حواسّ مردم را پريشان مى‏ كنند ، و زائرين و نمازگزاران و گريه‏ كنندگان را از عبادت باز مى‏ دارند از گروهى شمرده مى‏ شوند كه راه خدا را مى‏ بندند . در واقع اين گونه زيارتِ زنان از منكرات شمرده مى‏ شود نه از عبادات ، و وسيلۀ هلاكت است نه تقرّب .

    از حضرت صادق عليه السلام نقل شده كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به اهل عراق فرمود :

يا أهل العراق، نبّئت أنّ نسائكم يوافين الرجال في الطريق، أما يستحيون؟

 اى اهل عراق ؛ به من خبر رسيده كه زن‏هاى شما در راه به مردان مى‏ رسند يعنى در كوچه و بازار به نامحرمان برمى‏ خورند ، آيا شماها حيا نمى‏ كنيد ؟

 و فرمود :  لعن اللَّه من لايغار . 

خداوند لعنت كند كسى را كه غيرت ندارد .

    بيست و هشتم : سزاوار است وقتى كه زوّار بسيارند كسانى كه خود را زودتر به ضريح رسانده‏ اند زيارت را كم نموده و كنار روند تا ديگران نيز مثل آن‏ها به نزديك شدن به ضريح فائز گردند . (6)

    بيست و نهم : هنگام تشرّف به اماكن مقدّسه و حرم‏هاى مطهّر اهل بيت عليهم السلام بهترين موقعيّت از لحاظ مكان و حال زائر براى دعا نمودن براى تعجيل ظهور امام زمان ارواحنا فداه وجود دارد ؛ بنابراين زائرين محترم بايد به اين وظيفه اساسى خود در همۀ اماكن مقدّسه توجّه داشته باشند .

    سى‏ ام : چون انسان از هر كجا كه بخواهد مى‏ تواند امام زمان ارواحنا فداه را زيارت كند ، سزاوار است پس از خواندن زيارت در حرم‏هاى مطهّر ، به امام عصر ارواحنا فداه توجّه نموده و با خواندن زيارت آن حضرت نيز قلب خود را صفا بخشيده و وظيفۀ خود را انجام دهد . اكنون بعضى از زيارت‏هاى آن حضرت را نقل مى‏ كنم :

---

 (×) . مؤلّف گويد : دربارۀ عتبه بوسى و بوسيدن درگاه مطهّر آستان مقدّس ائمّه اطهار عليهم السلام در كلمات اهل بيت عصمت عليهم السلام عبارات بسيار مهمّى وارد شده است .

 در زيارت وداع ائمّه اطهار عليهم السلام  كه مرحوم علّامۀ مجلسى آن را در بحارالأنوار نقل كرده وارد شده است :

«... وا شوقاه إلى تقبيل أعتابكم، والولوج بإذنكم لأبوابكم، وتعفير الخدّ على اريج ترابكم، واللياذ بعرصاتكم ، ومحالّ أبدانكم وأشخاصكم ، المحفوفة بالملائكة الكرام ، والمتحوفة من اللَّه بالرحمة والرضوان ...» (بحار الأنوار : 205/102)

 چقدر شوق دارم به بوسيدن آستانۀ درگاه شما و وارد شدن با اذن شما به خانۀ شما و خاك آلود نمودن گونه‏ ام را با خاك خوش بوى شما و پناه بردن به سراى شما را و مكانهاى ابدان و اشخاص شما كه از ملائكۀ كرام احاطه شده و مشمول رحمت و سلام از سوى خداوند شده است .

 بنابراين ، بوسيدن درگاه مقدّس و خاك‏ آلود نمودن گونۀ خود با خاك مشك بوى آستان مقدّس آنان و پناه بردن به حرم‏هاى مطهّر آن بزرگواران ، نه تنها مورد تأييد آن بزرگواران است ، بلكه آرزو و اشتياق آن نيز باعث تقرّب به خداوند متعال مى‏ شود .

 نكتۀ بسيار مهمّى كه در هنگام عتبه بوسى بايد به آن توجّه داشت اين است كه عتبۀ حرم اهل بيت عصمت عليهم السلام قدمگاه حضرت بقيّة اللَّه الأعظم ارواحنا فداه است ، كه حضرتش در طول غيبت صغرى و كبرى ، مكرّر بر عظمت و شرافت آن مكان‏هاى مقدّس افزوده ‏اند و با قدوم خود آن‏ها را مورد توجّه و عظمت بيشتر قرار داده‏ اند .

 ما جلد قرآن را به خاطر قرآن مى‏ بوسيم ، به خاطر احترامى كه براى قرآن مجيد قائل هستيم ، همين گونه عتبۀ حرم‏هاى مطهّر ائمّۀ اطهار و اهل بيت عصمت عليهم السلام را مى‏ بوسيم هم به خاطر شرافتى كه براى آنان قائل هستيم و هم به اين جهت كه آنجا محلّ رفت و آمد حضرت بقيّة اللَّه الأعظم ارواحنا فداه و قدمگاه محترم آن بزرگوار و همچنين جاى قدم اولياء خدا است .

 مگر نه اين است كه در مدّت سال‏هاى طولانى ، عتبۀ مقدّسۀ اهل بيت عليهم السلام محلّ رفت و آمد و جايگاه قدم مبارك امام عصر ارواحنا فداه بوده و مى‏ باشد ، پس چرا اين مكان‏هاى مقدّس را نبوسيم ؟

 مرحوم آية اللَّه سيّد احمد مستنبط فرموده است : از آداب زيارت ، بوسيدن عتبۀ مقدّسه است و ما در رساله خود يادآور شديم كه اين از مصداق سجده خارج است ، بلكه از باب محبّت و مهر ورزيدن است مانند آن كه انسان براى بوسيدن فرزند خود خم شود ، زيرا كسى گمان نمى‏ كند كه اين كار سجده (يا ركوع) براى اوست .

 و نقل شده است كه از مرحوم آية اللَّه شيخ انصارى سئوال شد دربارۀ بوسيدن عتبه‏ هاى مقدّسه ائمّه اطهار عليهم السلام ، ايشان فرمودند : من عتبۀ حرم حضرت ابوالفضل العبّاس عليه السلام را مى‏ بوسم تا چه رسد به عتبۀ حرم ائمّه اطهار عليهم السلام آن هم به خاطر اين است كه آنجا ، قدمگاه زوّار حضرت ابوالفضل عليه السلام است .

 از بعضى از علماء ربّانى ديده شده كه عتبۀ زيارتگاه حرّ بن يزيد رياحى رضوان اللَّه عليه را مى‏ بوسيد. (الزيارة والبشارة : 13/1)

 و نيز ايشان فرمودند : از آداب زيارت بوسيدن زمين در برابر امام عليه السلام است . به خاطر روايتى كه در وسائل از كتاب «عيون» در باب 129 از ابواب «عشرة» از كتاب حجّ با سند از صفوان بن يحيى نقل شده است كه ايشان گفت : ابو قرّة مصاحب جاثليق به من گفت كه او را به حضور امام رضا عليه السلام برسانم ، من از آن بزرگوار در اين باره اذن خواستم ، فرمودند : او را بياور . چون بر حضرت وارد شد ، بساط حضرت را بوسيد و عرض كرد در دين ما بر ما لازم است كه نسبت به بزرگان عصر خود اين گونه رفتار كنيم .

 امام عليه السلام او را از اين كار منع نفرمودند . و معلوم است كه سكوت در برابر امر منكر از معصوم عليه السلام صادر نمى‏ شود .

 و همين گونه روايت ديگرى متضمّن اين مطلب است كه قافله‏ اى از قم خدمت حضرت بقيّة اللَّه ارواحنا فداه رسيدند و آن حضرت از علامت و نشانه‏ هاى اموالى كه آورده بودند به آن آنان خبر دادند . آنان خود را به عنوان شكر الهى به زمين افكنده و زمين را در برابر آن حضرت از باب احترام بوسيدند . (الزيارة والبشارة : 17/1 )

5) سورهٔ نور، آيهٔ 36 .

6) مفاتيح الجنان : 615 .