ابوسفيان و قبر جناب حمزه عليه السلام (1)

ابن ابى الحديد مى‌نويسد: در دوران خلافت عثمان ، ابوسفيان از كنار قبر(2) حضرت حمزه علیه السلام گذر مى‌كرد، وقتى چشمش به قبر افتاد با پايش به قبر كوبيد و خطاب به حضرت حمزه علیه السلام چنين گفت : «يا أبا عمارة ؛ إنّ الأمر الّذي اجتلدنا عليه بالسيف أمسى في يد غلماننا اليوم يتلعّبون به»؛ «اى اباعماره ؛ (سر از قبر بيرون آورو ببين) حكومتى كه ما بر سر آن باهم مى‌جنگيديم ، چگونه بازيچه جوانان ما گرديده است!»
و بدين‌گونه بار ديگر ابوسفيان كفر و نفاق خويش را نسبت به اسلام و كينه و عداوتش را نسبت به سيّد شهيدان آشكار ساخت!
 

---

  1 - بر اساس سيره پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلم و معصومان‏ عليهم السلام، يكى از اعمال مستحبّ و بلكه يكى از مستحبّات مؤكّد براى‏ مسلمانان، زيارت قبر حضرت حمزه‏ عليه السلام و ديگر شهداى احد است و در اين موضوع، فقهاى شيعه و علماى ‏اهل سنّت اتّفاق نظر دارند و بهترين روز زيارتى آن حضرت را روز دوشنبه و پنج‏شنبه دانسته ‏اند. «علاّمه‏ امينى، الغدير: 160/5»

2-                                                                  اُحُد

مهمترين مكان اين منطقه قبر حمزه سيّدالشهداء است كه با عبدالله بن جحش در يك قبر مدفون شده‌اند. مكان قبر، پيش از اين در جاى ديگرى ، احتمالا پايين‌تر بوده كه بعدآ به دليل حفر قنات در زمان معاويه ، مجبور شدند حمزه را به قسمت مرتفع‌تر حمل كرده و در آنجا دفن كنند.
به نوشته آقاى نجفى بر اساس سنگ‌ نوشته‌اى كه تا قبل از تخريب مسجد و بناى مرقد، به فتواى فقيهان وهّابى ، بر سر درب اصلى قرار داشته ، تاريخ تأسيس مسجد را سال 275 هجرى قمرى معلوم مى‌دارد. (مدينه‌ شناسى : 2/258.)
مهمترين بنا را بر سر مزار حمزه ، مادر الناصر لدين الله خليفه عبّاسى كه خود و مادرش شيعه امامى بوده‌اند، در سال 590 بر مزار حمزه ساخته است .
نكته مهمّى كه آقاى نجفى اشاره كرده‌اند اين است كه شبكه‌هاى آهنى كه اكنون بر ديوار حمزه قرار گرفته در اصل متعلّق به ضريح قبور ائمّه علیهم السلام در بقيع بوده است .
وى مى‌نويسد: «حقير پس از مشاهده شبكه‌هاى آهنين ـ محلّ ايستادن زائران ـ احساس كردم كه نوع و طرح شبكه‌ها كاملا شبيه ضريح‌هاى ايرانى به نظر مى‌آيد كه در ايران اطراف مقابر مذهبى ملاحظه مى‌شود. در ذى الحجّه سال 1395 به منزل مرحوم سيّد مصطفى عطّار در مدينه رفتم و مسأله را ضمن مذاكره‌اى با وى در ميان گذاردم . ايشان كه در فاصله سال‌هاى 1361 تا 1368 قمرى ، به مدّت بيش از هفت سال شهردار مدينه بوده و با رفت و آمدهاى ايرانيان در طول 85 سال از عمرش آشنايى داشته ، بيش از هر كس ديگر مى‌توانست راهنماى من در پاسخ به اين سئوال باشد.
ايشان به من گفت : پس از تخريب بناى عظيم مشهد حمزه و صحابه در احد، زمين اطراف مقابر حصارى نداشت و مكرر ديده شد سگ‌هاى ولگرد آن وادى ، از روى قبور رفت و آمد مى‌كردند. عدّه‌اى از عالمان مدينه موضوع را با امير وقت مدينه در ميان گذاردند و امير امر به احداث ديوار و حصاربندى آن نمود. و من پيشنهاد دادم كه از ضريح آهنى كه قبل از اين به اطراف مقابر اهل بيت در بقيع بود و توسّط علاقمندان اهل بيت به محلّى امن انتقال و از آن مراقبت مى‌نمودند براى حصار مشهد صحابه پيامبر در احد جاسازى شود و اين كار صورت گرفت .
پرسيدم : اين ضريح را چه كسانى به اطراف مقابر اهل مدينه گذارده‌اند؟
گفت : اين ضريح طىّ تشريفاتى از طرف ايرانيان و حمايت شاه قاجار با همكارى و موافقت سلطان عثمانى به مدينه حمل گرديد و در محلّ معروف به قبّه اهل بيت نصب گرديد. او در اين خصوص متن اصلى فرمان را به من نشان داد كه خانواده او مفتخر به انجام چنين كارى شده بودند، و از اين كه همكارى لازم را در انجام چنين اقدامى مبذول داشته مورد تقدير حكومت وقت ايران و عثمانى قرار گرفته بود. (مدينه‌شناسى : 2/261 ـ 262)
جداى از مقبره شهداى احد، چندين موضع منسوب به رسول خدا صلّی الله علیه وآله در محدوده احد موجود است :
1 ـ غارى است كه آن حضرت ـ احتمالا در لحظه سخت شكست مسلمانان ـ به آنجا رفته‌اند و قريب  20 تا 30 متر از سطح زمين بالاتر است . در نقلى از مطلب بن عبدالله آمده است كه «إنّ النبيّ صلّى الله عليه (وآله) دخل الغار الّذي بالجبل . (وفاء الوفاء: 3/929)
2 ـ مسجدى است كه با نام «مسجد فُسح» كه حدود 100 متر جنوب محلّ غار و البتّه در داخل شعب و چسبيده به ديواره راست كوه است . (التحفة الطيفة : 1/70)
گفته شده كه رسول خدا صلّی الله علیه وآله نماز ظهر و عصر را در آنجا خوانده است . اين شِعْبِ فرعى را كه مسجد در آن قرار گرفته ، «شعب جرار» گفته‌اند.
3 ـ محلّ مهراس ، جايى كه در دل كوه ، باران از قبل جمع شده و اميرالمؤمنين على علیه السلام ـ ظرفى آب را براى شستشوى دهان رسول خدا صلّی الله علیه وآله ـ كه به دليل شكسته‌شدن دندان حضرت خونى بوده ، آورد.
4 ـ قبّه يا مسجد الثنايا است كه مى‌گويند محلّ شكسته‌ شدن دندان رسول خدا صلّی الله علیه وآله است و تصويرى از مخروبه آن در كتاب «تاريخ المعالم المدينه» باقى آورده شده است .
حسام السلطنة مى‌گويد: مسجد الثنايا... صحن كوچكى است و گنبدى دارد. به درون آن رفته در محراب آن دو ركعت نماز خوانديم و اين مسجد بالاتر از بقعه حمزه در طرف شمالى آن واقع است . (سفرنامه مكّه ، حسام السلطنة : 154)
اين مسجد در محلّى ساخته شده كه عتبة بن ابى وقّاص دندان مبارك رسول خدا صلّی الله علیه وآله را شكست . اكنون مسجدى بالاتر از مقبره ، در ابتداى محلّه احد، كه امتداد محلّه در داخل شعب است ، وجود دارد. محتمل است كه مسجد ثنايا همان باشد.
ميرزا احمد مهندس در سال 1294 نوشته است : به فاصله سه ربع ساعت از مدينه مرقد حضرت حمزه سيّدالشهداء... و در شمالش به بُعد پانصد قدم تقريبآ محلّ صدمه خوردن دندان مبارك حضرت رسول الله صلّی الله علیه وآله ... و در هشتصد و شانزده قدمى مقبره حضرت حمزه در انتهاى درّه مسجدى است كه حضرت رسول الله صلّی الله علیه وآله در روز احد در حالت مجروحى و به تنهايى در اين مكانى كه مسجد است نماز خوانده‌اند و حضرت صادق علیه السلام به عقبة بن خالد فرمودند كه در اين مسجد نماز بخوان . (به سوى امّ القرى ، «الوجيز في تعريف المدينة»: 319)
آقاى نجفى نوشته است : «پس از تسلّط خاندان سعود بر جزيرة العرب بناى مذكور را، كه هر روز هزاران ديداركننده داشت ، تخريب نمودند؛ زيرا كه در عقيده مذهبى حاكم چنين بنايى اصلى نداشته است... لذا در سال 1396 قمرى كه مكرّر به ميدان احد مى‌رفتم ، از بقاياى مخروبه قبّة الثنايا ديدار كردم و آن را ميان ساختمان‌هاى فقراى مقيم احد به صورت تلّى از سنگ و خاك كه تنها قسمت پى آن باقى مانده بود، ديدار كنندگان را نمى‌طلبيد و زائران عمومآ بدون توجّه به آن ، از كنارش گذشته و عازم كوه مى‌شدند. (مدينه‌ شناسى : 2/236)
منابع پيشين ، افزون بر آنچه مانده ، آثار ديگرى را در منطقه احد برشمرده‌اند.

مقالات تاريخى (دفتر اوّل):  140